Humphrey de la Croix

De Nationale herdenking 15 augustus heeft de melati of Indische jasmijn tot symbool gemaakt. IndischHistorisch.nl zal de melati ook als beeldmerk gebruiken in onze publicaties en andere activiteiten rond het thema ’75 jaar vrijheid’

 

“En nu Indië!”. Plannen voor de bevrijding van Nederlands-Indië
Toen heel Nederland op 5 mei en lang daarna de herwonnen vrijheid vierde, hadden de regering in ballingschap in Londen en de Nederlands-Indische regering in  Australië de plannen gemaakt voor de bevrijding van Nederlands-Indië. Samen met de bondgenoten zou het moederland de kolonie weer onder zijn gezag moeten brengen.

Tijdens de bezettingstijd was voormalig directeur van economische zaken H.J. van Mook door de regering in Londen benoemd als minister van koloniën. Hij bezat feitelijk de bevoegdheden en het gezag van een gouverneur-generaal. Wel één zonder territorium. Na de Japanse capitulatie werd hij officieel luitenant-gouverneur generaal.
Van Mook was een sterke persoonlijkheid met controversiële ideeën over de toekomst van Indië. De regering onder leiding van premier Gerbrandy wantrouwde Van Mook vanwege zijn ideeën voor een ooit zelfstandig Indië. Koningin Wilhelmina daarentegen had vertrouwen in Van Mook. Zij stelde in haar toespraak van 7 december 1942 (precies één jaar na ‘Pearl Harbor’) een staatkundige vernieuwing van het koninkrijk in het vooruitzicht. Woorden als zelfstandigheid en onafhankelijkheid werden daarin niet genoemd. De strekking was in ieder geval dat na herovering van Indië niets meer hetzelfde zou zijn. Wettelijk onderscheid tussen volken en etnische groepen pasten niet meer. 1)

Visie op de herovering van Indië
Die ideeën voor naoorlogs Indië waren in 1942 nog lange niet aan de orde ook al kwam er met de zeeslag bij Midway een keerpunt in de Pacificoorlog. De Geallieerden zouden geleidelijk Japan terugdringen. Het stond geheel buiten twijfel dat terugkeer naar de archipel geheel afhankelijk was van de bondgenoten. In het bijzonder vooral van de Amerikanen. Het was niet vanzelfsprekend dat de VS Nederland als koloniale mogendheid zonder voorwaarden zou helpen Indië te bevrijden. De mondiale strijd tegen Duitsland, Italië en Japan moesten de mensen hun vrijheid en veiligheid terugbrengen. De VS als voormalige kolonie waren principieel tegen het kolonialisme. De Amerikanen wekten echter de stellige indruk dat Nederland het gezag over Indië zou terug nemen, nadat ze de kolonie hadden bevrijd. De regering las in Amerikaanse reacties daarvan de bevestiging. 2)

Herstel van gezag en soevereiniteit: NICA
Uitgangspunt was dat na verdrijven van de Japanners Indië weer onder de Nederlandse soevereiniteit ging vallen. Een voortzetting dus van de vooroorlogse koloniale relatie.  De Amerikanen hadden op 10 december 1944 met Nederland een overeenkomst afgesloten. Dat was de MacArthur-Van Mook Civil Affairs Agreement. De NICA was de verbinding tussen de Nederlands-Indische regering en generaal Douglas MacArthur, de opperbevelhebber van de strijdkrachten in de Southwest Pacific Area (SWPA).
De Amerikaanse regering ging er dus mee akkoord dat de NICA in het kielzog van de geallieerde landingstroepen het civiele gezag zouden herstellen. Als verbindingsofficier werd kolonel C. Giebel aangesteld.
Eerder, op 3 april 1944 had de Nederlands-Indische regering in Brisbane de organisatie Netherlands Indies Civil Administration (NICA) opgericht. In dezelfde maand al vertrekt een detachement naar het pas heroverde Hollandia. Nieuw-Guinea was weer onder Nederlands gezag. De MacArthur-Van Mook overeenkomst werd vervangen door een nieuwe tussen de Nederlands-Indische regering en de Britten. Dat was de  Civil Affairs Agreemnent van 24 augustus 1945. 3)

De NICA: organisatie en taken
De organisatie is half-militair te noemen. De leden droegen uniformen, waren bewapend en volgden een militaire discipline.  Het was de bedoeling dat de NICA-detachementen de posten innamen in steden, dorpen en provincies waar het Japans militair bestuur na de bevrijding was verwijderd. NICA zou ook de rechtspraak herstellen. Andere taken waren medische zorg inrichten, telecommunicatie (telefonie en telegrafie) voedselverstrekking.
De hoogste bevelhebber van NICA was H.J. van Mook. Zijn belangrijkste adviseur en tweede man was de Javaan kolonel Raden Abdul Kadir Widjojoatmodjo. Hij coördineerde de NICA-activiteiten in de heroverde gebieden in het oostelijk deel van de archipel. 4)

De afhankelijkheid van de bondgenoten
De NICA was afhankelijk van de voortgang van de Amerikaanse heroveringen op de Japanners. De grote bondgenoot leverde de nodige voorzieningen als voedsel, materialen en transportmiddelen. Die afhankelijk bleek pijnlijk toen de VS na de Japanse capitulatie het gezag over Indië had opgedragen aan de Britten. Lord Louis Mountbatten was als opperbevelhebber van Southeast Asia Command (SEAC) de hoogste gezagsdrager geworden.
Nederland zag zich gesteld voor twee grote problemen. Ten eerste besloten de VS Indië niet te gaan bevrijden. In de tweede plaats waren de geplande NICA-detachementen, waarvan 250 bestemd voor Java, voorlopig geparkeerd. Transport was er niet. De Britten zouden hun schepen eerst gebruiken voor de repatriëring van hun troepen en burgers in Azië. Mondjesmaat konden NICA-detachementen naar onder andere Java “meeliften” met Australische schepen of vliegtuigen. 5)

Andjing NICA
De Indonesiërs zagen na 17 augustus 1945 de komst van NICA met wantrouwen tegemoet. Een herstel van de koloniale verhouding had voor hen geen perspectief meer. Wantrouwen zou in de Bersiapperiode omslaan in haat tegen de NICA-mensen als eerste zichtbare representatie van kolonisator Nederland. NICA-personeel werd voor ‘andjing’, honden, uitgemaakt. Al snel stond ‘Andjing NICA’ als scheldnaam voor iedereen die tot de kolonisator behoorde. Nadat een Indonesische radiozender de eenheid ‘Andjing NICA’ had gedoopt, werd deze in december 1945 de geuzennaam voor het 5e bataljon, Infanterie V dat net was opgericht. In het embleem van de eenheid werd een hondenkop verwerkt. 6)

Mariniersbrigade 
Militair gezien zijn al vroeg in de oorlogsjaren plannen gemaakt om na de bevrijding van Nederland in de Oost de Japanners te verdrijven. Eind 1942 besloot het oorlogskabinet in Londen een mariniersbrigade op te richten ter grootte van 7.000 man. Daarnaast was er het plan voor Aan de bezetting ontsnapte beroepssoldaten, zeelieden en nieuw te werven oorlogsvrijwilligers zouden de nieuwe eenheid gaan vormen. De Nederlanders werden opgeleid in Camp Lejeune in Noord-Carolina. Dit was de grootste en modernste trainingscentrum van het US Marines Corps.  Daarnaast werden mariniers getraind in Camp Endicott, Philadelphia, Kentucky en Quantico.
De Amerikanen zagen in de oprichting van de brigade een welkome aanvulling voor de troepenmacht in de Pacific. 7)

Om volwaardige gevechtseenheden te vormen waren voldoende vrijwilligers nodig. Dienstplichtigen konden grondwettelijk niet worden uitgezonden naar de koloniën. Een ander probleem waren er genoeg fitte, gezonde mannen. Velen waren krijgsgevangen of dwangarbeider geweest. 8)

Het plan voor de vorming van de brigade moest beginnen om mariniers in de Antillen Suriname en Engeland naar de VS te zenden. Deze eerste groep van ongeveer 300 man werd de Kernkadergroep. Samen en door Amerikanen zouden ze de instructeurs worden voor de te werven manschappen. Na de bevrijding van Nederland was de verwachting dat de brigade snel gerealiseerd werd. Dat liep echter niet zo en die  7000 man zijn niet gehaald. Inmiddels was de oorlog afgelopen en de Amerikanen hadden de Nederlandse mariniers niet meer nodig.
De nieuwe rol van de mariniersbrigade was herstel van orde en rust. Vooral in Oost-Java. Daar zou de brigade in 1946 en 1947 een grote rol spelen in de bestrijding van de troepen van de Republik Indonesia en een opmars richting Djokjakarta, het centrum van het gezagsgebied van de republiek. 9)

Werving van oorlogsvrijwilligers (OVW)
De mariniersbrigade in oprichting was een van de plannen voor de wederopbouw van de Nederlandse strijdkrachten. Er moesten 15 licht bewapende gezagsbataljons (15.000 man) worden geformeerd en drie combatante divisies (elk 10.000 man). De eerste inzet was voor de bevrijding van Indië. Deze eenheden vormden de nieuwe Koninklijke Landmacht. Na de bevrijding van Zuid-Nederland in de tweede helft van 1944 kon de werving beginnen voor de nieuw te vormen strijdkrachten.
Op 8 augustus 1945 had de regering de Binnenlandse Strijdkrachten (BS) opgeheven en ontheven van hun rol en positie als deel van de gewapende macht. In mei van dat jaar telden de BS naar schatting 150.000 tot 200.000 deelnemers.
Direct na 8 augustus rekende de regering er op dat vanuit de BS in grote getale aanmeldingen zouden komen voor de Landmacht. Die inschatting bleek juist. In totaal hebben zich 20.000 oorlogsvrijwilligers gemeld en voor een groot deel vanuit de kring van de voormalige BS. Kenmerkend was dat het erg gemotiveerde, strijdlustige mannen waren die de strijd tegen de vijand wilden voortzetten. 10)

Het aantal OVW’s dat in Indië diende was ongeveer 25.000. Een 5000 maakte deel uit van de mariniersbrigade. Bij aankomst in Indië vanaf begin 1946 kwamen ze vaak te dienen in eenheden onder leiding van KNIL-officieren.
Vlak na de bevrijding van 1944 is de werving direct gestart. Het opbouwen van een nieuwe krijgsmacht zou veel tijd kosten en er was ook amper geld. De militairen van het KNIL waren verspreid over geheel Zuid00st-Azië. Werving van oorlogsvrijwilligers in eerst bevrijd Zuid-Nederland en na 5 mei 1945 in het gehele land was de enige mogelijkheid om in korte tijd mensen te vinden. Het grootste deel van de vrijwilligers kwam voort uit de Binnenlandse Strijdkrachten. Kenmerkend waren hun patriottisme, idealisme, maar ook hang naar avontuur en ook als beroepsuitoefening vanwege de inkomsten. Een aandachtspunt wat betreft discipline waren een goede kanalisering van strijdlust en bereidheid snel geweld te gebruiken. Historicus Rémy Limpach voert op dat een slecht gestuurd selectiebeleid zorgde voor toelating van eigenlijk niet geschikte mensen, zowel van leidinggevenden als manschappen. Recent voerde Limpach nog eens op dat de bevelvoerders in Indië KNIL’ers waren die hun troepen tot geweldsexcessen hebben aangespoord. Frustraties na de Japanse krijgsgevangenschap en diep gevoel van vernedering hebben daarbij sterk meegespeeld.

Operatie OBOE: de aanvallen op Taraken en Balikpapan
De Geallieerde opperbevelhebber in de Pacificoorlog generaal Douglas MacArthur had in februari 1945 de plannen gemaakt voor de herovering van Nederlands-Indië. Deze zes plannen heetten Operatie Oboe. Oboe 4 was de aanval op Java nabij Soerabaja.
Oboe 4 ging echter niet door. De Amerikanen vonden dat geen strategisch belang hebben. Intussen waren de Filipijnse eilanden Leyte en Luzon veroverd en die lagen strategisch gunstiger ten opzichte van Japan. Wél zouden Balikpapan (Oboe  ) en Tarakan (Oboe  )op Borneo worden heroverd. Australische troepen zouden daartoe enkele Nederlandse detachementen deelnemen. De Geallieerden zouden met de landingen weer kunnen beschikken over de olievelden en haveninstallaties.
Voor de Nederlandse troepen zou het voor de eerste keer sinds de capitulatie van 8 maart 1942 een terugkeer op Nederlands-Indische bodem zijn. Een symbolisch moment met een grote morele impuls. 13)

De Amerikanen kozen ervoor zo snel mogelijk naar Japan door te stoten. De oorlog in de Pacific bleek een grote inzet aan manschappen en materieel te vergen. Bij nader inzien zouden die ook nodig zijn om de uitgestrekte archipel Nederlands-Indië te heroveren. In de Amerikaanse militaire scenario’s werd een landing op het zuidelijke grote eiland Kioesjoe pas in de lente van 1946 verwacht. In zwarte scenario’s verwachtten de Amerikanen een miljoen aan manschappen te verliezen bij het overwinnen van fanatieke Japanse weerstand.
De Nederlandse regering ging er nog wel van uit dat de Amerikanen de soevereiniteit over de archipel na de oorlog bleven erkennen. Aangezien de bondgenoten succesvol richting Japan opstoomden was de Nederlandse regering optimistisch over het kunnen herstellen van het gezag in de kolonie. 14)

Dit artikel is het tweede deel van een driedelige serie over de aanloop tot de Japanse capitulatie op 15 augustus 1945.
Het eerste deel lezen: ‘2020: 75 jaar vrijheid (1). De capitulatie van Japan 15 augustus 1945’.

---

Noten
1. Van den Berge (2014), pp. 172-176.
2. Idem, p. 177 en L. De Jong (1986), 369-284.
3. L. de Jong, pp. 374-383. Van den Berge, pp. 184-186.
4. https://en.wikipedia.org/wiki/Netherlands_Indies_Civil_Administration
5. Marjolein van Asdonck (2020): https://75jaarvrij.nl/cms/view/57991930/indie-06-2020-macarthur-en-de-herovering-van-nederlands-indie. L. de Jong (1986), pp. 443-
6. https://www.nederlandsekrijgsmacht.nl/index.php/kl/325-koninklijk-nederlandsch-indisch-leger/eenheden-knil/1201-andjing-nica-bataljon
7. Emma Keizer, En nu Indië! Militaire voorbereidingen voor de bevrijding van Nederlands-Indië:
https://75jaarvrij.nl/cms/view/57990208/indie-04-2020-plannen-herovering-indie
8. Ibidem.
9. https://nl.wikipedia.org/wiki/Mariniersbrigade_in_Nederlands-Indi%C3%AB
10. https://www.nederlandsekrijgsmacht.nl/index.php/kl/325-1945-1950-acties-in-nederlands-indie/eenheden-knil/1212-oorlogsvrijwilligers-in-engeland en
11.https://nl.wikipedia.org/wiki/Oorlogsvrijwilligers_in_Nederlands-Indi%C3%AB
12. Limpach (2016), pp. 80-
13.Marjolein van Asdonck, MacArthur en de herovering van Nederlands-Indië
Operatie Oboe: https://75jaarvrij.nl/cms/view/57991930/indie-06-2020-macarthur-en-de-herovering-van-nederlands-indie
14. Ibidem.
https://en.wikipedia.org/wiki/Borneo_campaign_(1945), https://en.wikipedia.org/wiki/Battle_of_Balikpapan_(1945), https://nl.qwe.wiki/wiki/Battle_of_Tarakan_(1945), https://www.navy.gov.au/history/feature-histories/borneo-1945-amphibious-success-story,
https://vwma.org.au/explore/campaigns/76.

Internet
https://en.wikipedia.org/wiki/Netherlands_Indies_Civil_Administration
Marjolein van Asdonck, MacArthur en de herovering van Nederlands-Indië
Operatie Oboe: https://75jaarvrij.nl/cms/view/57991930/indie-06-2020-macarthur-en-de-herovering-van-nederlands-indie
Emma Keizer, En nu Indië! Militaire voorbereidingen voor de bevrijding van Nederlands-Indië:
https://75jaarvrij.nl/cms/view/57990208/indie-04-2020-plannen-herovering-indie
Website ‘Oorlogsbronnen’: Operatie Oboe https://www.oobr.nl/thema/Operatie%20Oboe
Borneocampagen Wikipedia: https://nl.qwe.wiki/wiki/Borneo_campaign_(1945)
Slag om Tarakan: https://nl.qwe.wiki/wiki/Battle_of_Tarakan_(1945)
Slag om Balikpapan: https://nl.qwe.wiki/wiki/Battle_of_Balikpapan_(1945)
https://www.tracesofwar.nl/articles/2545/Slag-bij-Midway.htm
https://www.nederlandsekrijgsmacht.nl/index.php/kl/325-koninklijk-nederlandsch-indisch-leger/eenheden-knil/1201-andjing-nica-bataljon
https://nl.wikipedia.org/wiki/Mariniersbrigade_in_Nederlands-Indi%C3%AB
https://www.nederlandsekrijgsmacht.nl/index.php/kl/325-1945-1950-acties-in-nederlands-indie/eenheden-knil/1212-oorlogsvrijwilligers-in-engeland

Literatuur
Tom van den Berge, H.J. van Mook 1894-1965. Een vrij en gelukkig Indonesië, Bussum 2014.
Frances Gouda en Thijs Brocades Zaalberg, American Visions of the Netherlands East Indies/Indonesia. US Foreign Policy and Indonesian Nationalism 1920-1949 (Amsterdam, 2002)
L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. Deel 11c. Nederlands-Indië III, ’s Gravenhage 1986.
Remy Limpach, De brandende kampongs van generaal Spoor, Amsteram 2016. Uitgeverij Boom.