Humphrey de la Croix
Modjokerto, Mojokerto 1945 – 1950 (3). In de vuurlinie 1946 – voorjaar 1947
Na de bersiap een korte periode van “rust”
De bersiapperiode in de strikte betekenis duurde van eind augustus 1945 tot en met de eerste maanden van 1946. Na de hevige strijd in Surabaya in oktober en november 1945 waren de gehavende Britse troepen hun wonden aan het likken. Ze hadden de Indonesische strijders bedwongen. De slag was gewonnen maar niet de onafhankelijkheidsstrijd tot stilstand gebracht. De stadsoorlog was voor de Indo-Europeanen een zeer traumatiserende ervaring. Het zoeken van veiligheid was hun meest urgente probleem. De republiek van Soekarno bood bescherming in de vorm van de bersiapkampen die in het nabij gelegen Mojokerto waren “ingericht”. De meeste kampen bestonden uit de in de regio aanwezige suikerfabrieken als Dinojo en Soemobito. Menige Indo-Europeaan heeft de kampen echter ervaren als een toestand van gijzeling, waarin zij als wisselgeld dienden voor de republiek om in de onderhandelingen met Nederland zich erkend te krijgen. 1)
Toenemende onzekerheid voor Indo-Europeanen
De toekomst zag er begin 1946 zeer onzeker uit voor de Indo-Europeanen. De Indonesische nationalisten hadden Surabaya al snel verheven tot de stad der helden (Kota Pahlawan). Helden die bereid waren geweest hun leven voor hun vrijheid en de republiek te geven. De nationalisten hadden de Britten laten wankelen en dat gaf hun de moed te blijven vechten. “Surabaya” zou de Indonesiërs alleen maar meer motiveren zich voor hun land op te offeren. 2)
De Bersiapperiode was voor de Indo-Europeanen zeer traumatiserend. Velen hadden het leven gelaten en voor de levenden was overleven het meest urgent. Volgens de Amerikaanse historicus Frederick zouden er duizenden Indo-Europeanen het leven hebben gelaten. Hij spreekt zelfs van een op hen gerichte genocide.
Aan onveiligheid kwam voorlopig geen eind. In het voorjaar van 1946 begon het massaal tegen Indo-Europeanen gericht (extreem) geweld opnieuw. Die zou voortduren tot de Eerste Politionele Actie die op 27 juli 1947 begon. Toen greep Nederland hardhandig in met grootschalige militaire inzet. 3)
Plattegrond van Mojokerto in 1946 voor militair gebruik. Foto: Collectie KIT
Nederland bereidt het herstel van zijn gezag voor
Na het verlies van Surabaya trokken de strijders zich terug op republikeins gebied. Mojokerto lag slechts op 50 kilometer ten westen van de stad. Echter, op korte termijn zouden de Britten de troepen en slagkracht nog niet hebben om buiten Surabaya veilige zones te creëren. Nederlandse troepen waren pas begin 1946 te verwachten. Wél was Nederland hard bezig met de wederopbouw van zijn strijdkrachten. De terugkeer van krijgsgevangenen uit Birma, Thailand en Japan liet echter op zich wachten door gebrek aan transport. De Amerikanen, Engelsen en Australiërs gaven voorrang aan de repatriëring van hun eigen militairen en burgers uit die gebieden. Belangrijker reden was dat de Geallieerden meer tijd nodig hadden het gezag in de bevrijde gebieden over te nemen van de Japanners. De anti-koloniale houding van de Amerikanen zorgde dat herstel van het Nederlands gezag in de archipel geen hoge prioriteit kreeg. 4)
In de tussentijd had Nederland dus zijn militaire wederopbouw opgepakt. De oprichting van een geheel nieuwe, modern in de VS getrainde en uitgeruste Mariniersbrigade en de oprichting van nieuwe eenheden als de 7 December Divisie en de brigade Gadjah Merah (Rode Olifant) met KNIL’ ers, was een teken dat Nederland zijn gezag in de archipel wilde herstellen. 5) Maar ook met het doel om later de Indonesiërs te “begeleiden” richting zelfstandigheid. Dit was feitelijk hetzelfde standpunt van vóór de oorlog, nu echter met meer urgentie aangezien het kolonialisme door de oorlog tegen onderdrukking en dictatuur lijnrecht stond tegenover het zelfbeschikkingsrecht van volken. De Verenigde Staten was zelf ooit een kolonie die zich onafhankelijk had gemaakt. Het land was de grote overwinnaar van de oorlog en had vrijheid en democratie teruggeven aan de volken die door Duitsland, Italië en Japan waren bezet. Wat zou het Amerikaanse standpunt zijn over de Nederlandse plannen met Indonesië? 6)
De situatie in 1946 – begin 1947: Mojokerto is Republikeins gebied
Liggend in frontgebied zou Mojokerto direct de gevolgen merken van de terugkeer van de Nederlanders en de reactie daarop van de Indonesische nationalisten.
Begin 1946 waren er voldoende Nederlandse troepen geformeerd om te vertrekken naar Indonesië. De nieuwe Mariniersbrigade landde op 10 maart 1946 in Surabaya. De eenheid begon op 10 augustus 1946 de operatie Trackman. Aanleiding waren geruchten dat de nationalistische leider Soetomo Surabaya wilde heroveren. De brigade slaagde erin de nationalisten te verdrijven en kostbare inlichtingen te verwerven. Ruim een week later op 19 augustus 1946 volgde de operatie Quantico. De mariniers vielen kampongs binnen waar veel TNI-troepen zaten. De Nederlanders maakten wapens buit en verdreven de Indonesiërs of namen hen gevangen. 7) Aangemoedigd door deze successen bereidden de troepen zich voor op een beweging westwaarts. Echter, door het akkoord van Linggadjati van 15 november 1946 waren Nederland en de republiek een bestand overeengekomen. De troepen van beide partijen moesten pas op de plaats maken. Dat moest de onderhandelaars de ruimte geven verder te praten over hoe verder. 8)
Het akkoord van Linggajati, 15 november 1946
Nederland en de Republiek Indonesië besloten na de bloedige bersiapperiode en de dreiging van een nog verwoestender vervolg met elkaar in gesprek te gaan. Het was voor de partijen de minst slechte en ook onvermijdelijke optie. Nederland wilde niet laten blijken zich neer te leggen bij de feitelijke situatie dat een deel van de archipel zich onafhankelijk had verklaard. Dat zou een verschuiven richting erkenning, dan wel de schijn ervan wekken. Onder Britse druk was de dialoog echter niet meer te vermijden.
In het kort hield het verdrag in dat de republiek onder de gebieden mocht behouden die het onder haar gezag had gebracht. Samen met de gebieden waar Nederland het gezag had zouden beide partijen werken aan een unie, de Verenigde Staten van Indonesië. Belang van het werken naar een overeenstemming was dat er gepraat werd. Echter, beide kampen waren er niet echt tevreden mee. Het akkoord werd daarom “aangekleed” met allerlei aanpassingen om de kern in casu de feitelijke erkenning van de republiek door Nederland en de grote Nederlandse rol en aanwezigheid in de archipel te accepteren. In ieder geval leek er voorlopig een bestand tot stand te zijn gekomen. 9)
‘Proeftuin’ Mojokerto: houdt het verdrag van Linggadjati stand?
Wat betekende het bestand voor de situatie in en rond Mojokerto? In de maanden tot in het voorjaar 1947 werd hier een nieuwe vorm van bestuur uitgeprobeerd. Het dagelijks civiele bestuur kwam te liggen bij de (republikeinse) resident van het district. De eindverantwoordelijkheid van de ordehandhaving lag bij de plaatselijke Nederlandse militaire commandant. Deze vorm werd ook toegepast in het nabij gelegen Sidoardjo.
Het akkoord was broos door het grote onderlinge wantrouwen. Al snel na ondertekening deden zich de eerste schendingen voor. Indonesische strijders vielen gebieden aan onder Nederlands gezag. Dat zou het einde betekenen van de wankele overeenkomst. Officieel was dat pas met de start van de eerste Politionele Actie van 20 juli 1947. 10) Eerder in 1947 hield ook Nederland zich niet meer aan de overeenkomst door tegenaanvallen op republikeins gebied. Achteraf gezien waren de Nederlandse tegenoffensieven begin 1947 een opmaat naar de eerste Politionele Actie later dat jaar in juli en augustus . 11)
Het jaar 1947 zou de strijd tussen Nederland en de Republiek Indonesië tot een ware dekolonisatieoorlog doen ontketenen. Met als afloop de soevereiniteitsoverdracht op 27 december 1947. De Indo-Europeanen zouden na bijna 10 jaar oorlog hun land Nederlands-Indië zien ophouden te bestaan.
Overleden (Indo-)Europeanen in 1946 in Mojokerto
De algemene historische gebeurtenissen betekenden voor individuele personen en families verlies van geliefden of blijvende en niet zelden levenslange schade aan de gezondheid. Net als in alle oorlogssituaties raakten veel personen vermist. Nabestaanden bleven met vragen achter.
De website www.oorlogsbronnen.nl spreekt van 104 mensen van wie bekend is dat ze geboren zijn, woonden of omgekomen zijn in Mojokerto, en bij de Tweede Wereldoorlog betrokken waren. Uitdrukkelijk vermeld ik dat het om 88 mannen en 16 vrouwen gaat. Een beeld veroorzaakt doordat het om krijgsgevangenen gaat en personen die in gevechtshandelingen na 1945 zijn omgekomen. Ten slotte zal de registratie verre van volledig zijn geweest. 12)
Reden voor onvolledigheid zijn vermissingen en verloren gegane informatie waardoor 104 slechts een schatting is. Deze 104 personen waren Nederlanders of Indo-Europeanen, geen Indonesiërs. Op een bevolking van naar schatting 25.000 tot 30.000 gaat het om minder dan 5%.
Van onderstaande personen in Mojokerto is in ieder geval minimale informatie bekend. Met name door het werk van de Oorlogsgravenstichting. Let wel, we voeren hier slechts enkele personen op om een indruk te krijgen van enkele mensen die een leven achter zich hadden gehad met familie, collega’s en een plaats waar ze woonden. Ze waren ongewild meegezogen in een oorlog die nog lange tijd ging duren. Te lang voor velen van hen. Het gaat zéker niet om een volledig beeld over het aantal overledenen in 1946 in stad en omstreken van Mojokerto.
Flora Noordermeer – Camphuizen
Geboren 15 augustus 1908 in Modjokerto
Overleden 8 december 1946 in Mojokerto 13)
F. van Romswinckel
Overleden 13 april 1946 in Mojokerto. 14)
Geen andere gegevens bekend.
C. Bloemhard – Wedding
Geboren 9 februari 1903 in Modjokerto
Overleden 13 juni 1946 in kamp Soemobito (10 km ten zuiden van de stad)
In dit kamp zijn tussen oktober 1945 en maart 1946 80 personen overleden. De meesten als gevolg van ziekte en ernstige verzwakking gedurende de bezettingsperiode.
Een mogelijke familiebetrekking van C. Bloemhard – Wedding is Lodewijk Wedding, geboren op 9 februari 1904. Hij is omgekomen op 18 september 1944 als een van de opvarenden van de Junyo Maru die van Batavia naar Sumatra krijgsgevangenen en romusha vervoerde die moesten werken in de kolenmijnen van en aan de Pakan Baroespoorweg. 15)
Meer hebben we jammer genoeg niet kunnen vinden over deze personen. Welke verhalen en andere mensen zouden er bij deze twee mensen horen? Wat zouden we graag weten wat de oorlogsperiode voor hen betekende.
Hoe beleefde Flora Noordermeer – Camphuizen haar verjaardag die gelijk viel met de datum waarop Japan in 1945 capituleerde. Was ze wel of niet geïnterneerd? Zo ja, met familie? En waren haar echtgenoot en vader ergens anders ver weg gevangen gezet? En waarom is de geboortedatum van F. van Roswinckel niet bekend? Had hij een gezin? Waren zijn papieren verloren gegaan? Hoe kwam dat?
“Gewone” maar des te menselijkerwijs spelende vragen die het echte verhaal van wat oorlog is voor mensen zouden duidelijk maken.
Deze vragen roepen ons ook op dat niet vergeten en blijven zoeken naar informatie die zinvol is, de verhalen. Gezien vanuit de optiek van nabestaanden en als taak voor de historicus.
In het vierde deel van deze aflevering 7 over Mojokerto zal de strijd in 1947 onderwerp zijn. Een strijd in de regio die in juli 1947 escaleert in de Eerste Politionele Actie.
Noten
1. Bussemaker (2005), pp. 314 en 315.
2. Idem, pp. 255-257 en 260-261.
3. Indonesische onafhankelijkheidsstrijd – NIOD
4. De Jong (1988), pp. 697-705.
5. De Jong (1986), pp.443-444 en 513-520. Groen (1995).
6. De Jong (1988), pp. 697-705. Van den Berge (2014), pp. 161-162, 173-175, 248-249.
7. https://www.dekolonisatie.com/mariniersbrigade/ideaal.htm
8. Overeenkomst van Linggadjati – Wikisource.
De Jong (1988), 774-778 en 788-783.
9. Ibidem.
10. De Jong (1988), pp. 778-782.
11. Idem, pp. 814-821.
12. http://www.oorlogsbronnen.nl/
13. Ibidem.
14. Ibidem.
15. Ibidem en C. Bloemhard-Wedding (oorlogsgravenstichting.nl)
Internet
Akkoord van Linggadjati – Netwerk Oorlogsbronnen
https://www.nederlandsekrijgsmacht.nl/index.php/historie-nl-leger/activiteiten-van-het-knil/143-expedities-van-het-knil/knl-expedities-tussen-1873-en-1950/78-strijd-in-nederlands-indie-1945-tot-1950
https://www.dekolonisatie.com/mariniersbrigade/ideaal.htm
Correspondent P. van de Leidsche Courant 25 april 1947, gepubliceerd 6 mei 1947:
De toestand in Oost-Java. Tegenstellingen tussen civiele en militaire republikeinse leiders.https://leiden.courant.nu/issue/LD/1947-05-06/edition/0/page/2
De Tweede Wereldoorlog in Mojokerto – Netwerk Oorlogsbronnen
Indonesische onafhankelijkheidsstrijd – NIOD
www.oorlogsbronnen.nl
Literatuur
Tom van den Berge, H.J. van Mook 1894-196. Een vrij en gelukkig Indonesië, Bussum 2014. Uitgeverij Thoth.
Herman Burgers, De Garoeda en de ooievaar: Indonesië van kolonie tot nationale staat,
Bussemaker, H. T. (2005). Bersiap! Opstand in het paradijs : de Bersiap-periode op Java en Sumatra 1945-1946. Zutphen: Walburg Pers
M. van Delden,
P.M.H. Groen, Krijgsgevangenen van het KNIL tussen wal en schip; in: Militaire Spectator 164 (1995-8).
L. de Jong, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. Deel 11c. ’s Gravenhage 1986.
Idem, Het koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. Deel 12. Epiloog. Eerste helft, ’s Gravenhage 1988. Uitgever SDU-Drukkerij.
Rémy Limpach, De brandende kampongs van Generaal Spoor, Amsterdam 2016. Uitgeverij Boom.