Humphrey de la Croix

De Griekse arts Hippocrates (ca. 460 v. Chr. tot 377 v. Chr.  legde de grondslagen voor de Westerse geneeskunde. Hij bekeek ziekte en gezondheid vanuit observaties van het menselijk lichaam en maakte vervolgens een diagnose als conclusie. Hippocrates haalde zo de geneeskunde uit de sfeer van magie, toverij en het bovennatuurlijke. 1)

Nederlands-Indië, westerse en inheemse geneeskunde
De komst van de Nederlanders in de Indische archipel bracht deze benadering van geneeskunde in een wereld die antropologen benoemen als animistisch. De bewoners van de kolonie zagen in levende en niet-levende dingen om hen heen een ziel, geest of zekere krachten. Naast mensen en dieren geloofden ze dat er leven zat in bomen, verschijnselen zoals onweer, rotsen en vulkanen. 2)
Animisme is dan ook een basis voor het benaderen van gezondheid en ziekte. Ook in het vormgeven van “diagnoses”en behandelingen. De inheemse bewoners van de archipel ontdekten al eeuwen voordat de Portugezen en Nederlanders er waren, dat bepaalde planten en dierlijk voedsel goed waren voor de gezondheid en als medicijn.
Animisme is ook het kracht toekennen aan een kris. Dukuns (sjamanen, medicijnmannen) voeren met voorwerpen, planten en kruiden rituelen uit die animisme inhouden.

Tegenwoordig is een aanvulling van inheemse traditionele kennis met westerse inzichten normaal geworden. Het in de Indonesische en Indische keuken gebruikte koenjit (geelwortel of kurkuma) is in onze hedendaagse westerse wereld tamelijk recent ontdekt als heilzaam. Nu is het als thee en in poedervorm te krijgen, maar ook als wortels. Het geeft aan dat het westerse denken over gezondheid verder kijkt dan naar de medicijnen die de farmaceutische industrie biedt. Er is dan ook, en niet pas van recente datum, inheemse medische kennis overgenomen door westerse.

Kunjit, kurkuma, turmeric of geelwortel.

In de koloniale periode bleven de Nederlanders echter uitgaan van hun superieure medische wetenschap. De inheemse geneeswijzen en middelen waren in hun ogen beperkt, primitief door animistische elementen en irrationeel, en als niet wetenschappelijk methodisch. Al moet gezegd worden dat elementen die bleken te werken uit die inheemse praktijken, de westerse geneeskunde aanvulden. Daarnaast gaf het koloniaal bestuur Indonesiërs de kans zich tot artsen op te leiden omdat het belang van een goede volksgezondheid de kolonie ten goede kwam. Het was ook een feit dat het merendeel van de bevolking aangewezen was op hun inheemse kennis en medicaties omdat de moderne middelen slechts beschikbaar was voor de Europeanen en een elite van de “inlandse”bevolking. Feitelijk was de westerse geneeskunde en gezondheidszorg een middel om de Nederlanders als groep gezond en sterk te houden. Het afstand nemen van de primitieve inheemse geneeskunde hield de bevolking op afstand. 3)
Uitgebreide onderzoeken en publicaties over de inheemse geneeswijzen zijn schaars. Misschien kan dit artikel de interesse opwekken voor nadere studie. Ik ga echter in op het meest bekende middel, vroeger en in het heden: de jamu.

De inheemse kruidengeneeskunde
In het verzamelen en overdragen van kennis van natuurlijke flora met geneeskrachtige werking heeft mevrouw Jans Kloppenburg-Versteegh (1860-1948) een bijzondere plaats ingenomen in de Indische geschiedenis. Zij zag in de praktijk van het dagelijks leven de werking van de kruiden en planten die de inheemse bevolking. Velen uit de Europese bevolking kwamen mevrouw Kloppenborg-Versteegh om advies vragen over gezondheid en ziekte. Zij was daarin aanvullend op de reguliere artsen en ziekenhuizen. 4)

In Nederlands-Indië had de Indonesische bevolking de kennis over en gebruik van inheemse planten en kruiden van generatie op generatie doorgegeven. Daarin speelden dukun (medicijnmannen) en andere inheemse genezers een sleutelrol.
De Nederlanders waren al snel vanaf hun vestiging rond 1600 voor voedsel en geneesmiddelen aangewezen op wat het land hun bood. Dat was meteen duidelijk toen scheurbuik konden worden voorkomen of genezen door eten van verse groenten, vlees en fruit. De geneeskrachtige werking van de dure handelswaar specerijen werd ontdekt. Kruidnagel werkte met name tegen kiespijn. Djahé (gember) en koenjit (kurkuma, geelwortel) als thee of verwerkt in gerechten waren goed tegen een heel scala aan aandoeningen.

Jamu en andere heilzame natuurlijke middelen
Het bekendste middel uit Indonesië tegen alle kwalen of om gezond te blijven is de jamu (oude spelling: djamoe). Niet alleen vroeger in huis te vinden bij de Indische opa en oma, maar tegenwoordig ook na vakantie in Indonesië meegebracht door huidige tijdgenoten.
Jamu zijn traditionele geneesmiddelen gemaakt van verschillende ingrediënten variërend van planten, wortels, bladeren, schors, bloemen en soms dierlijke producten.  en aangemaakt met water. Verkoopsters verkochten het op de markt kant-en-klaar in flessen of maakten ze op verzoek. Op markten in Indonesië is dit nog dagelijkse praktijk. 5)

Jamu is er in vele samenstellingen per regio, huishouden of individu. Veel gebruikte ingrediënten zijn jahe (gember), kunjit (geelwortel, kurkuma), tamarinde. Deze ingrediënten worden fijn gemalen of geraspt. Vervolgens gekookt in water en daarna gezeefd. Na afkoeling is het mengsel gereed om in te nemen. Jamu zouden helpen voor een goede spijsvertering, tegen ontstekingen en als pijnstiller.
Naast medicinaal gebruik zijn er ook jamu die als kosmetisch middel dienen. Bijvoorbeeld om de huid te verzorgen of wit te maken. 6)

1920/1930. Vrouwen (djamoe gendong) op de markt in Djokjakarta bereiden en verkopen djamoe. Gebruik van natuurlijke ingrediënten was eeuwenoud gebruik bij de inheemse bevolking. Foto: Collectie Tropenmuseum Wereldculturen.

Jamuverkoopsters (jamu gendong) op een Javaanse markt. Foto: Merdeka.com

De dukun of inheemse medicijnman, de dukun bayi of vroedvrouw
De dukun jamu was de traditionele genezer in de inheemse (dorps)gemeenschappen. Hij bezat de overgeleverde kennis over medicijnen uit planten en kruiden. De mensen kwamen bij hem met uiteenlopende klachten, van spijsverteringsproblemen tot koorts en vermoeidheid. En ook zoals bij onze huisarts bood hij een luisterend oor voor allerlei andere problemen. De dukun voerde ook verschillende rituelen uit en gaf adviezen bij persoonlijke kwesties. Genezing werd gezien als het herstellen van de harmonie tussen lichaam, geest en omgeving, vaak ondersteund door gebeden en kleine offers aan de voorouders.
De traditie van Jamu leeft vandaag de dag voort in Indonesië en wordt nog altijd gewaardeerd als een belangrijk onderdeel van het cultureel erfgoed. En dukuns zijn er nog altijd, ook al noemen de mensen hen niet perse als zodanig. 7)

De dukun bayi is wat we hier vroedvrouw noemen. Zij is de traditionele Javaanse vroedvrouw, die een centrale rol speelde in geboorterituelen en postnatale zorg. In de koloniale tijd probeerde het Gouvernement hun rol te reguleren en liefst te marginaliseren. In het streven naar moderniseren van de gezondheidszorg met westerse kennis, moesten traditionele, op bijgeloof en niet-bewezen praktijken plaatsmaken. Dat bleef een streven, mede doordat de moderne medicijnen financieel niet toegankelijk waren voor de inheemse bevolking. Een eeuwenlang overgeleverde geneeskunde was niet zomaar te elimineren.
Onderzoekster Eka Ningtyas zag dat de dukun bayu een belangrijke sociale rol vervulden in de gemeenschappen. Zij was belast met de volgende rituelen:

• mitoni; ritueel in de zevende maand van zwangerschap bedoeld om de aanstaande moeder en haar kind veiligheid en zegen te vragen voor de bevalling. Het ritueel, dat zijn oorsprong vindt in de pre-Islamitische Javaanse cultuur, omvat gebeden, symbolische badrituelen (Siraman) en het offeren van speciale gerechten en plantenbladeren. De naam ‘Mitoni’ komt van het Javaanse woord ‘pitu’ dat ‘zeven’ betekent, en verwijst naar de zevende maand van de zwangerschap.
• sepasaran: vijf dagen na de geboorte
• selapan:  op de 35e dag na de geboorte en is een selamatan of gezamenlijke maaltijd van familie en buurtgenoten.
• ngedahaken siti: het kindje wordt formeel met de aarde in contact gebracht. 8)
  
  

Dukun bayi of dukun beranak begeleidt een Javaanse vrouw tijdens en na de zwangerschap. Kijkt naar benodigde medicijnen en voert rituelen uit om gezondheid en welbevinden te stimuleren. Foto: Wikimedia commons

Jamu voor velen betaalbaar medicijn
In de koloniale periode waren westerse medicijnen onbetaalbaar of door schaarste niet beschikbaar voor de inheemse bevolking. Die situatie is anno 2025 niet veranderd. Ondanks dat medicijnen zoals pijnstillers door massaproductie goedkoop in winkels te krijgen zijn, hebben de meeste mensen geen toegang tot dure medicijnen voor ernstige gezondheidsklachten. Indonesiërs moetenn daarom nog steeds massaal hun toevlucht zoeken bij traditionele middelen als jamu.
Doorgeven van recepten en kennis over de ingrediënten van jamu en verwerken ervan, kan als levend erfgoed doorgaan. Jamu is namelijk door UNESCO erkend als immaterieel erfgoed. Echter, wél met bovenstaande kritische noot over onbereikbaarheid van bewezen werkende moderne farmaceutica in het achterhoofd. De Indonesische overheid stimuleert wel onderzoek naar het opleggen van kwaliteitseisen met het oog op veiligheid en hygiëne van jamu. 9)

Niet wetenschappelijk bewezen werking van jamu
Onze nuchtere, rationele wetenschappelijke kijk op kennis concludeert dat jamu en andere middelen die op basis van kruiden worden gemaakt, niet hun totaliteit zijn te bewijzen als werkzaam. Wél is aan te nemen dat afzonderlijke planten en kruiden dat wél zijn maar niet als een totaalmiddel voor gezondheidszorg kunnen dienen.
Toch is jamu doorgedrongen ook in het Westen. Dat heeft te maken met het herwaarderen van natuurlijke middelen in plaats van blijvend gebruik van moderne, veelal synthetische farmaceutica. De rol van influencers al dan niet met diepe kennis van geneeskunde en diëtethiek stimuleren het ontdekken en gebruiken van natuurlijke middelen.
Zo rationeel wordt er niet altijd gedacht en gehandeld waar het om gezondheidskwesties gaat. Dankzij de Nederlandse aanwezigheid in de Indonesische archipel is jamu een duurzaam middel gebleken.

Noten
1) https://hippocratesacademy.nl/overhippocrates/
2) Javaans animisme.
3) Gezondheidszorg in Nederlands-Indië: https://amsterdam.wereldmuseum.nl/nl/wereldverhalen/gezondheidszorg-in-nederlands-indie
Gezondheidszorg en onderdrukking inheemse bevolking: https://geheugenvannederland.nl/thema/gezondheidszorg/zorg-in-nederlands-indie/
4) Vilan van de Loo: “Wie was mevr.Kloppenborg-Versteegh op Website https://www.damescompartiment.nl/kloppenburg/leven.html
En: Humphrey de la Croix op IndischHistorisch.nl, Naamgevers Indische straatnamen in Nijmegen: J.M.C. Kloppenburg-Versteegh (1862-1948)
5) FC Vanja: https://fcvanja.substack.com/p/waarom-indonesische-jamu-zoveel-meer
6) Ibidem.
7) Eka Ningtyas, Rationalization of Health in Java : A Historical Portrait of Dukun Bayi in Java to the Present, in: Jurnal Sejarah. Vol. 3(1), 2020: 17 – 38.
8) Ibidem.
9) https://ich.unesco.org/en/RL/jamu-wellness-culture-01972

Literatuur
Humphrey de la Croix op IndischHistorisch.nl, Naamgevers Indische straatnamen in Nijmegen: J.M.C. Kloppenburg-Versteegh (1862-1948)
Liesbeth Hesseling, Genezers op de koloniale markt. Inheemse dokters en vroedvrouwen in Nederlands Oost-Indië 1850-1915. UvA proefschrift 2009. Amsterdam University Press.
‘Kruidengeneeskunde in Indië: een vrouwenaangelegenheid’.
Publicatie op Atria. Kennisinstituut voor Emancipatie en Vrouwengeschiedenis  
Vilan van de Loo”Wie was mevr.Kloppenborg-Versteegh op Website https://www.damescompartiment.nl/kloppenburg/leven.html
Gezondheidszorg in Nederlands-Indië: https://amsterdam.wereldmuseum.nl/nl/wereldverhalen/gezondheidszorg-in-nederlands-indie
Hans Pols, European Physicians and Botanists, Indigenous Herbal Medicine in the Dutch East Indies, and Colonial Networks of Mediation; in: National Science Council, Taiwan 2009, p. 173-207. Published online: 2 July 2009. Specifiek over Kloppenburg -Versteegh: pp. 191-199.
Eka Ningtyas, Rationalization of Health in Java : A Historical Portrait of Dukun Bayi in
Java to the Present, in: Jurnal Sejarah. Vol. 3(1), 2020: 17–38.